شعر نیمایی و ویژگی های آن
شعر نیمایی سبکی از شعر معاصر فارسی است که نخستین نمونه شعر نو در ادبیات فارسی بوده و برآمده از نظریه ادبی نیما یوشیج شاعر معاصر ایرانی است. تحولی که نیما انجام داد در دو حوزه فرم و محتوای شعر کلاسیک فارسی بود. با انتشار شعر افسانه نیما مانیفست شعر نو را مطرح کرد که تفاوت بزرگ محتوایی با شعر سنتی ایران داشت.
ویژگی های شعر نیمایی
۱– قالب شعر :
قادر ابداعی نیما را که می توان قالب آزاد یا نیمایی خواند،درقالب های تکامل یافته ی شعر اخوان می توان جست.اشعار نیما را از لحاظ قالب به سه دسته تقسیم می کنند:
الف) قالب سنتی مانند رباعیات، مثنوی و قطعات او
ب) قالب نیمه سنتی: ای شب، محبس، خارکن
ج ) نیمایی: مهتاب ، داروگ، درشب سرد زمستان
۲– وزن شعر:
وزن شعر نیما عروضی است. با این تفاوت که با عدم تساوی طولی مصراعها مواجهیم.
۳– قافیه شعر:
قافیه در شعر او همانند اشعار کلاسیک وسنتی قدیم نیست. لذا «نیما هرجا احساس می کند از نظر آوایی و معنایی به وجود قافیه نیازهست،آن راا به کار می برد.»
۴– بند، واحد شعر :
اشعار نیما از چند بند تشکیل می شود که گاه با قافیه ها این بندها به هم گره می خورند .
۵– به کار گیری واژه های محلی و بومی مازندرانی:
داروگ، سیولیشه ،میم رز، چماز، پلم، اوجا، لرگ.
۶– طبیعت گرایی در شعر نیما:
با رجوع به اشعار نیما نخستین عنصری که بیش از همه جلب نظر می کند، طبیعت و مظاهر آن است.به همین سبب شعر نیما درحکم آیینه ای است که تمام عناصر و پدیده های زندگی شمالی در آن تجلی می یابد. و درآن به قول استاد شفیعی کدکنی:«صبغه اقلیمی یا رنگ محلی» را می توان احساس کرد.
۷– جامعه گرایی نیما:
نیما شاعر متعهد و مسئولیت پذیری است. اشعار او صحت مدعای فوق را تایید می‌کند. «شعر نیما شعری است متعهدانه و ملتزم.دراشعار او نوعی رسالت و مسئولیت اجتماعی و سیاسی در قبال مردم و درد و رنج های آنان به چشم می‌خورد . ازاین نظر نیما الگوی بسیاری از شاعران معاصر است.»
۸– زبان شعر نیما:
زبان او در بعضی اشعار با توجه به این که از الفاظی چون لمیدن و قاپیدن استفاده می کند، ساده و عامیانه به نظر می رسد، اما دربعضی شعرها زبانی پیچیده و مبهم دارد که «دربرخی موارد از نظر صرفی و نحوی از زبان هنجار و معیار فاصله می گیرد و همین امر ،فهم برخی اشعار او را دچار مشکل کرده است.» البته در شعر او «نوعی منطق نثری در جای جای آنها دیده می شود اما به سبب حفظوزن،این جمله های نثرگونه ، پس و پیش شده است و گاه گاه با بعضی تعبیرات عامیانه درآمیخته است.»
۹– ابهام در شعر نیما :
یکی از ویژگی های اشعاراو دیریاب بودن و ابهام آن است. «مقصود ، پنهان کاری تعمدی و هنری است که خاستگاه آن در خلاقیتشاعر و تنوعاتی است که او در بیان شعری خود به کار می گیرد. شاعر ازطریق آن ، خواننده را به کشف ، تامل و لذت هنری میرساند.چنین ابهامی ، شعر را از سطح به عمق کشانده و می تواند خواننده آن را به فضای تازه ای از احساس و تفکر و تداعی ببرد.»
۱۰– نگاه و نگرش تازه نیما به هستی:
«شعر نیما شعری است متفکرانه ، عمیق و فلسفی ، توام با ژرفکاوی و روشن بینی».
۱۱– زبان سمبلیک و نمادین نیما:
از آنجا که اشعار نیما دربردارنده انواع نماد مبتکرانه و ابداعی است،فهم دقیق و درست اشعار او منوط به درک و دریافت نمادهایآنهاست. او با توسل به زبان سمبلیک وبیانی رمزی، موضوعات اجتماعی و سیاسی عصر خود را بیان می کند و مورد انتقاد قرار می دهد. «نیما نخستین کسی است که در شعرفارسی، بیان سمبلیک را به معنای واقعی و تعریف شده ی آن به کار بسسته است.»
۱۲– رویکرد روایی و داستان گونگی:
زبان شعرنیما علاوه بر رمزی و تمثیلی بودن با روایت و نقالی همراه است. «نیما در مسیر تکوین زبان شعری خویش به ترکیبی از بیان کنایی، سمبلیک، وصفی و روایی دست یافت.» لذا نیما در سروده هایش به ادبیات نمایشی و دراماتیک توجه می کند.
۱۳– باستانگرایی درشعر نیما:
همانگونه که در پیشانی این مقاله اشاره کردیم، نیما در ابتدا تابع سبک خراسانی است و حتی در قالب های نو نیز شاهد ویژگی هایاین سبک هستیم . به کارگیری واژه های کهنه ، استفاده از دو حرف اضافه برای یک متمم ، فاصله انداختن بین مضاف و مضاف الیه ضمیر به شیوه قدما، کاربرد اشباع شده ساکن به جای کسره اضافه و… .
از درون پنجره همسایه من
یا ز ناپیدای دیوار شکسته خانه من
از کجا یا از چه کس دیری است…
۱۴– استفاده از آواها و صداها در شعر نیما:
به کارگیری صوت ها و آواها در شعر برای نیما نوعی بدعتگری و نوآوری به شمار می رود. «اسم صوت هایی که نیما به کار بسته استبه دودسته می توان تقسیم نمود. دسته نخست صدای پدیده هایی چون سنگ و ساعت ، برگ و اشیاء مختلف است که هریک به گونه ای و برای مقصودی در شعر وی راه یافته اند: گمب و گمب، هوهو . دسته ی دیگر صداهای جانداران و پرندگان گوناگونی استکه نیما از نزدیک آنها را مشاهده نموده و صدایشان را شنیده است: قوقولی قو ، دودوک دوکا، چوک چوک».
۱۵– صور خیال شعر نیمایی:
صورت های خیال تازه با برداشت های جدید در شعرهای نیما کم نیست.اگر در سروده های او کند و کاوی داشته باشیم ،«تشخیص – جان بخشی – جایگاهی عمده دارد. آن چنان که عنصری از طبیعت را گاه همچون خود می پندارد و او را درانجام دادن عملی همانندخود تصویر می کند یا شریک کار خویش می سازد.علاوه براین، در شعر او ترکیب های تشبیهی و استعاری نیز دیده می شود: رگهای صدا ، استخوان آرزو، عطسه شب ، ساحل آشوب …».علاوه بر تشبیه و انواع استعارات ،با کنایات ابداعی و ابتکاری، تمثیل ها ، تلمیحات بومی و …نیز روبرو هستیم.
۱۶– آفرینش واژه ها و ترکیبات نو:
شاعر نکته یاب و نوبینی مانند نیما از آنجا که در شعر به دنبال نوجویی است،طبعاً برای بیان دقیق و عمیق مقصود خود تلاش می کندکه واژه ها و ترکیباتی نو خلق کند. از این رو در سروده های او با واژه های جدید و خوش تراشی نظیر بیمارناک ، خنده ناک ، نازک آرا ،دوزخ آرا موجه می شویم که در این باره دکتر حقوقی در کتاب شعر زمان ما ۵(نیما یوشیج) به طور دقیق و مشبع به آن پرداخته است.
۱۷– کاربرد تکرار در قالب مصرع آرایی و بندآرایی:
در تعداد چشمگیری از اشعار نیما یک مصراع یا یک بند ، در آغاز و انجام شعر تکرار می شود که این شگرد ، حالتی دوار و گردنده به شعرها می دهد.شعرهایی مانند : آی آدمها ، تو را من چشم در راهم ، در شب سرد زمستانی ، هنگام که گریه می دهد ساز.
۱۸– هنجار گریزی در شعر نیمایی:
تحول و دگرگونی در شعر نیما محدود به قالب شعر نیست، بلکه همه انواع دگرگونی در شعر او به چشم می خورد. او برای آنکه بتواندبر اندام فکر و اندیشه نو ، لباسی جالب و جاذب و نظرگیر بپوشاند، از هرگونه تمهیدات و امکاناتی استفاده می کند. لذا هنجارگریزی،یکی از این امکانات زبانی او محسوب می شود. مهم ترین هنجارگریزی های زبانی در شعر نیما به قرار زیر است:
الف) هنجارگریزی های ناشی از کشف و شهود شاعر
ب) هنجارگریزی ناشی از تعلق ذوقی و سبکی نیما به بسیاری از سنت های زبانی سبک کلاسیک
ج) هنجارگریزی های ناشی از حضور اشیاء و طبیعت پیرامون شاعر
د) هنجارگریزی های ناشی از تاثیر زبان محاوره و طبیعت نثر است.
علاوه بر ویژگی های پیش گفته، به مواردی از قبیل: تلمیحات محلی و بومی،استفاده چشمگیر از جملات معترضه ، به کارگیری اضافات مقلوب ، توجه به شعریت کلام ، توجه به گستره خیال ، فشردگی و ایجاز کلام اشاره کرد